Bugün doktora sözlü sınavında bir prof, öğrenciye sordu: “Modernleşme, köktendinciliği zayıflatır; ne diyorsunuz?”
Öğrenci yabancı uyrukluydu ve zayıftı. Bu önermeye katılıverdi. Modernleşmenin köktendinciliği ilk planda güçlendirdiğine ilişkin Türkiye’de maşallah pek bol olan örnekleri bilmiyordu. Reforma yeltenen II. Osman’ın önce ırzına geçilip sonra boğulmasını (1622), Patrona Halil’i (1730), Kabakçı Mustafa’yı (1807), Kuleli Olayını (1859), 31 Mart’ı (1909), Menemen Olayını (1930), bütün bunları, dışarıdan/yukarıdan gelen modernleştirme’ye karşı ülkedeki “kimlik”in verdiği dinsel tepkiler olarak yorumlayamadı.
Tabii, modernleşmeye tepkinin yalnızca İslam’a mahsus olmadığını hiç bilemezdi. Hocası olmakla her zaman övündüğüm Doç. Çağrı Erhan’ın da hatırlattığı gibi, “Evropa’ya gidip gâvur olan” gayrimüslim gençlerin getirdikleri “fesada” karşı esas taassup tepkisini verenler, başta Fener Patrikhanesi olmak üzere, bilumum gayrimüslim resmî din kuruluşları olmuştu…
***
Cumhuriyet’le birlikte, muazzam bir değişiklik oldu: Yarı-feodal imparatorluk’tan ulus-devlet’e geçilince, din, tutunum (cohesion) ideolojisi koltuğunu milliyetçilik’e terk zorunda kaldı. Sonra, yavaş yavaş iki durum gelişti:
1) İslam değişti: Ulus-devlet tekkeleri vs. kapattıktan sonra, kitlelerin dinsel enerjisini döktüğü kanallar da tıkandı ve İslam siyasete kanalize oldu. Modernleştirici Kemalizm’in rakibini 1946 ve 1950’de destekledi. Sonunda da RP’yi (1994) ve AKP’yi (2002) iktidara getirdi.
Bu arada, altyapı değişmişti: Türkiye’de feodal ekonomi bittiği için, din de ister istemez değişti. 1930’larda yukarıdan modernleştirmeye alttan irtica tepkisini verenlerin torunları, 2000’lerde yukarıdan modernleştirmeye girişip “AB’ci” oldularsa, eskiye dönmenin olanaksızlığını anlamanın yanı sıra, bu nedenle oldular.
2) Milliyetçilik değişti: 1930’lardaki üstyapı reformlarını yapıp bitirince, modernleştirici işlevini yitirmeye başladı. Bir ara “ortanın solu” ve “sosyal adalet” türünden çıkışlar aradıysa da, bir tür “devlet dini” (“laikçilik”) haline gelmiş olmanın da etkisiyle, sonunda tutuculaştı. Aynen, B.Avrupa’da feodalizme karşı mücadele eden ilerici burjuvazinin iktidara geldikten sonra tutuculaşması gibi.
Bu arada, altyapı değişmişti: Dünyada devletçi ekonomi (ithal ikameci sınaileşme) bittiği için, milliyetçilik de değişmek zorundaydı ama, dinin aksine, kendini adapte edemedi. Batı’nın altyapısal etkisine (çokuluslu şirketlerin sömürüsüne, teknoloji getirmeden şirket satın almalara, vb.) direniş üretecek yerde, Batı’nın üstyapısal etkisine (demokrasi ve insan haklarına) direniş üretmeye başladı.
Bu durumda Türkiye’de milliyetçilik, bireysel hakları 18. yüzyılda geliştirmesi sayesinde “millet”e odaklanan B.Avrupa örneğinin dışındaki bütün milliyetçiliklerin yaptığını yapmaya başladı: “Birey”e karşı “Devlet”e kapılandı.
Bunun sonucu gülünç oldu: Yıllarca “Komünizm Geliyor!” diyen milliyetçilik, o bitince, “AB Geliyor!” demeye başladı. Özrü ise, kabahatinden büyüktü: antiemperyalizm. 7 yılda 433 kişiyi Hıristiyan yapan misyonerleri şeytan ilan etmeyi tabii ki dinle savunamazdı; bu “solcu” gerekçeyle savundu. Mamafih, onyıllarca devlet tarafından ezilen komünistlerin aynı şeyi yaptığı ve devleti savunduğu bir ortamda, bu büyük bir günah sayılmamalı.
Sonuç olarak, diyalektik gereği (“her şey, kendi zıddının tohumunu kendi karnında taşır”) bugün Türk milliyetçiliğinin yeni işlevi, yukarıdan modernleştirmeye tepki vermek haline geldi. 1930’larda bu modernleşmeyi getiren Kemalistlerin torunları, “ulusal kimlik”e müdahale ediyor gerekçesiyle, şimdi aynı şeye tepki veriyorlar.
***
Kürt milliyetçiliğinin ve goşizmin tahrikleri. İşsizliğin etkisi. Milliyetçilik öğreteceğim derken yabancı düşmanlığı öğreten eğitimin şartlandırması. AB’nin densizlikleri… Bütün bunlar var.
Ama kitleler, 4 sokak çocuğunu bahane ederek gençleri linçe kalkışıyorlarsa ve bu da valisi, muhalefet lideri ve “en Kemalist gazete” başyazısı (11.04.05) tarafından “halkın kendiliğinden eylemleri” ve “ulusal duyguların yükselmesi doğaldır” diye yorumlanıyorsa, bunun bir tek temel nedeni vardır:
“Kimlik Bekçiliği” yapacağım diyen köktendinciliğin “Din Elden Gidiyor, Vurun Gâvura!” şiarı yerine köktenmilliyetçiliğin “Devlet Elden Gidiyor, Vurun Sözde Vatandaşa!” sloganının geçmiş olması. TKP’lisinden, MHP’lisine kadar…